ՄԵՂՐԻ, ՀԱՅԱՍՏԱՆ — Վերջին գնացքը դուրս է եկել հին, լքված խորհրդային կայարանից՝ այս փոշոտ և լեռնային փոքրիկ քաղաքից, որը մի քանի տասնյակ մետրի վրա է Իրանի սահմանից, դեռ 1989 թվականին։ Այն ուղևորվում էր դեպի Բաքու՝ Ադրբեջան՝ մոտ 500 կմ հեռավորությամբ։ Շուտով, երբ Խորհրդային Միությունը փլուզվեց, Ադրբեջանը խզեց երկաթուղային կապը Հայաստանի հետ։ Այսօր Մեղրիի հին կայարանը ծածկված է աղբով։ Դրա բակերում ժանգոտած խորհրդային վագոններ են։ Նկարում կարող եք տեսնել այդ տեսարանը։ Մի ժամանակ շքեղ համարվող շենքի ներկը և սվաղը թափվել են։ Կայարանը հենվում է Իրանի սահմանի և Արաքս գետի վրա։ Մյուս կողմում՝ ընդամենը 6-7 մետր հեռավորությամբ, ավտոմեքենաները սլանում են Մեղրիից Կապան տանող մայրուղով, իսկ իրանական, հայկական և վրացական բեռնատարները դանդաղ շարժվում են դեպի կամ դուրս Իրանի հետ պաշտոնական սահմանային անցակետից, որը մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա է։ Պատմական պայթյունավտանգ կետ, որին այլևս չեն կարող անտեսել: Մեղրին փոքր քաղաք է՝ մոտ 4500 բնակչությամբ, սակայն կարող է վերածվել կարևոր աշխարհաքաղաքական բախման կետի։ Հայ-ադրբեջանական երկարաժամկետ հակամարտությունը կրկին բորբոքվեց 2020 թվականին, երբ Ադրբեջանի զինված ուժերը՝ Թուրքիայի հատուկ ջոկատների աջակցությամբ և իսրայելական զինատեսակներով զինված, հարձակվեցին հայաբնակ Լեռնային Ղարաբաղի վրա։
45-օրյա պատերազմից հետո Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը պարտադրեց հրադադար, որը նախատեսում էր ռուս խաղաղապահների տեղակայում հայերի և ադրբեջանցիների միջև, Հայաստանի՝ Լեռնային Ղարաբաղի և ՀՀ-ի միջև ընկած ադրբեջանական տարածքների վերադարձ, մարդասիրական միջանցքի ապահովում՝ Լեռնային Ղարաբաղի հայերին սնունդ հասցնելու համար, ինչպես նաև տարանցիկ միջանցքների բացում Հայաստանի տարածքով, որպեսզի Ադրբեջանը և նրա ծովից կտրված Նախիջևանի ինքնավար հանրապետությունը կարողանան ցամաքային առևտուր անել։
Ադրբեջանը երբեք չկատարեց իր պարտավորությունները․ այն արգելափակեց Լաչինի միջանցքով օգնության մուտքը և հետո հարձակվեց Լեռնային Ղարաբաղի մնացած հատվածի վրա՝ վտարելով տարածաշրջանի՝ 1700 տարվա պատմություն ունեցող բնիկ քրիստոնյա համայնքին։ Այս խախտումներից հետո էլ՝ ի պատասխան, Ադրբեջանը մեղադրեց Հայաստանին 2020-ի հրադադարի խախտման մեջ՝ այն պատճառաբանությամբ, որ Հայաստանը չստեղծեց միջանցք, որով Ադրբեջանն ու Թուրքիան կարող էին առևտուր անել միմյանց հետ։
Չնայած մամուլում տարածվող տարբեր առաջարկներին, նույնիսկ միջանցքի ամենահիմնական մանրամասները մնում են անհստակ։ Օրինակ՝ պարզ չէ՝ արդյո՞ք այն լինելու է բացառապես Ադրբեջանին և Թուրքիային սպասարկող սանիտար միջանցք, թե՞ միայն ճանապարհ կամ երկաթուղի, որով կմտնեն ադրբեջանական բեռնատարներն ու գնացքները՝ առանց հայկական տրանսպորտի։ Եթե վերջինս՝ քաղաքական և դիվանագիտական շրջանակները դեռ չեն որոշել, թե ինչպես հայկական երթևեկությունը կանցնի այդ միջանցքը։
Ճանապարհի տեղորոշումն էլ մնում է անորոշ։ Ադրբեջանն ու Թուրքիան պահանջում են, որ միջանցքը անցնի Հայաստանի հարավով՝ հավանաբար Մեղրիի տարածքով, մինչդեռ հայերը նախընտրում են միջանցք Սյունիքի ավելի հյուսիսային հատվածում, օրինակ՝ մարզկենտրոն Կապանի մոտ կամ նույնիսկ ավելի վեր։
Հողագրական պայմաններն ու առկա ենթակառուցվածքները հօգուտ հայկական դիրքորոշման են։ Խորհրդային շրջանի երկաթուղին այլևս գոյություն չունի, և վերջին տասնամյակների զարգացման հետևանքով հողատարածքներն այստեղ չափազանց սուղ են։ Գեոպոլիտիկան, իհարկե, նույնպես կարևոր դեր ունի։ Ադրբեջանն ու Թուրքիան կողմ են հարավային երթուղուն ոչ միայն որպես ամենակարճ ճանապարհ, այլ նաև որպեսզի կտրեն Հայաստանի կապը Իրանի հետ։ Թուրքիան և Ադրբեջանը բլոկադայի են ենթարկել Հայաստանին՝ նպատակ ունենալով ճնշումների միջոցով ստիպել այն զիջումների։ Մյուս կողմից, Վրաստանի՝ Ռուսաստանի ազդեցության տակ հայտնվելը խաթարում է Հայաստանի առևտրային հեռանկարները հյուսիսային ուղղությամբ։
Եթե Թուրքիային, Ադրբեջանին կամ Ռուսաստանին հաջողվի փակել Հայաստանի հարավային սահմանը, ապա կկարողանան փաստացի պաշարել և սովի մատնել Հայաստանը՝ ինչպես դա արեցին Լեռնային Ղարաբաղի պարագայում: Մինչ դիվանագետները քննարկում են երթուղիներ, ընթացակարգեր և նույնիսկ ամերիկացի կապալառուների ներգրավման հնարավորությունը, նրանք անտեսում են առավել հիմնարար հարցը՝ արդյոք այսպես կոչված «միջանցքները» բերում են խաղաղություն, թե՞ խրախուսում նոր պատերազմ։
Եթե նպատակը խաղաղությունն է, ապա միջանցքի կարիք չկա. Թուրքիան կարող է պարզապես վերացնել Հայաստանի նկատմամբ կիրառվող բլոկադան և բացել իր սահմանը բեռնատարների համար։ Նույնը կարող է անել Ադրբեջանը։ Իրականում, հայերն ասում են, որ պատրաստ են փոխադարձ առևտրին։ Ընդհակառակը, եթե Ադրբեջանն ու Թուրքիան պնդում են, որ իրենց միջանցքը լինի sanitary corridor՝ բացառապես իրենց վերահսկողությամբ և օգտագործմամբ, դա վկայում է այն մասին, որ նրանք պատրաստ չեն ճանաչել և կարգավորել հարաբերությունները Հայաստանի հետ։ Ադրբեջանը, Թուրքիան և Ռուսաստանը 2020 թվականի նոյեմբերի հրադադարի համաձայնագիրը վերաբերվել են անարգանքով։ Այժմ պահանջել, որ միայն մեկ կետ կատարվի, տրամաբանական չէ։ Հայաստանը չպետք է թույլ տա, որ Ադրբեջանը սահմանի օրակարգը։ Եթե խաղաղությունն է նպատակը՝ ապա պետք է վերջ տալ բլոկադային։ Եթե առևտուրը դառնա անխափան, ապա ամբողջ «միջանցքի» քննարկումը կդառնա անիմաստ։
Հոդվածի բնօրինակը տպագրվել է ամերիկյան «National security journal»-ում, թարգմանվել է Armfintech-ի կողմից:
